Dinozawrlar onerdäki biologiki ewolýusiýanyň taryhynda iň özüne çekiji görnüşleriň biridir. Biziň hemmämiz dinozawrlar bilen tanyş. Dinozawrlar nämä meňzeýärdi, dinozawrlar näme iýdiler, dinozawrlar nädip aw etdiler, dinozawrlar haýsy gurşawda ýaşadylar we hatda dinozawrlaryň näme üçin ýok bolup gitdiler ... Hatda ýönekeý adamlar hem dinozawrlar hakda şuňa meňzeş soraglary düşnükli we mantykly düşündirip bilerler. Dinozawrlar hakda eýýäm köp zat bilýäris, ýöne köp adamyň düşünip bilmeýän ýa-da pikir edip bilmejek bir soragy bar: Dinozawrlar näçe wagt ýaşadylar?
Paleontologlar bir wagtlar dinozawrlaryň şeýle ulalmagynyň ortaça 100-300 ýyl ýaşandyklaryna ynanýardylar. Mundan başga-da, krokodiller ýaly, dinozawrlar ömrüniň dowamynda haýal we üznüksiz ösýän çäklendirilmedik ösümlik haýwanlarydy. Emma indi munuň beýle däldigini bilýäris. Dinozawrlaryň köpüsi gaty çalt ulaldy we ýaş wagtynda öldi.
· Dinozawrlaryň ömrüne nädip baha bermeli?
Umuman aýdanyňda, has uly dinozawrlar has uzak ýaşadylar. Dinozawrlaryň ömri galyndylary öwrenmek arkaly kesgitlenildi. Alymlar dinozawrlaryň galyndy süňklerini kesip, ösüş çyzyklaryny sanap, dinozawryň ýaşyna baha berip bilerler we soňra dinozawryň ömrüni çaklap bilerler. Agajyň ýaşyny onuň ösüş halkalaryna seredip kesgitläp boljakdygyny hemmämiz bilýäris. Agaçlara meňzeş dinozawr süňkleri hem her ýyl “ösüş halkalaryny” emele getirýär. Her ýyl agaç össe, magistral ýyllyk halka diýilýän tegelekde öser. Dinozawr süňkleri üçin hem edil şonuň ýaly. Alymlar dinozawrlaryň süňk galyndylarynyň “ýyllyk halkalaryny” öwrenip, dinozawrlaryň ýaşyny kesgitläp bilerler.
Paleontologlar bu usul arkaly kiçi dinozawr “Velociraptor” -yň ömrüniň bary-ýogy 10 ýyl bolandygyny çaklaýarlar; “Triceratops” -yň takmynan 20 ýyl; dinozawryň gözegçisi Tyrannosaurus rex, kämillik ýaşyna ýetmek üçin 20 ýyl gerekdi we adatça 27-33 ýaş aralygynda öldi. Karharodontosaurusyň ömri 39 bilen 53 ýaş aralygyndadyr; Brontosaurus we Diplodokus ýaly iri ösümlikli uzyn boýly dinozawrlar, ululyk üçin 30-40 ýyl gerek, şonuň üçin 70-100 ýaş aralygynda ýaşap bilerler.
Dinozawrlaryň ömri biziň hyýalymyzdan düýpgöter tapawutly ýaly. Şeýle adatdan daşary dinozawrlaryň şeýle adaty ömri nädip bolup biler? Käbir dostlar sorap bilerler, dinozawrlaryň ömrüne haýsy faktorlar täsir edýär? Dinozawrlaryň diňe birnäçe onýyllygyň ýaşamagyna näme sebäp boldy?
· Näme üçin dinozawrlar uzak ýaşamadylar?
Dinozawrlaryň ömrüne täsir edýän ilkinji faktor metabolizmdir. Umuman alanyňda, metabolizmi has ýokary bolan endotermler aşaky metabolizmleri bolan ektotermlerden has gysga ömür sürýärler. Muny gören dostlar, dinozawrlaryň süýrenijilerdigini, süýrenijileriň ömri uzyn sowuk ganly haýwanlar bolmalydygyny aýdyp bilerler. Aslynda, alymlar dinozawrlaryň köpüsiniň ýyly ganly haýwanlardygyny, metabolizmanyň ýokary derejesiniň dinozawrlaryň ömrüni gysgaldandygyny anykladylar.
Ikinjiden, daşky gurşaw dinozawrlaryň ömrüne-de zyýanly täsir etdi. Dinozawrlaryň ýaşan döwründe daşky gurşaw dinozawrlaryň ýaşamagy üçin amatly bolsa-da, häzirki wagtda ýer bilen deňeşdirilende gaty agyrdy: atmosferadaky kislorod, atmosferadaky we suwdaky kükürt oksidi we radiasiýa mukdary älem häzirki döwürden tapawutlydy. Şeýle ýowuz gurşaw, rehimsiz aw we dinozawrlaryň arasyndaky bäsdeşlik bilen birlikde köp dinozawryň gysga wagtyň içinde ölmegine sebäp boldy.
Umuman aýdanyňda, dinozawrlaryň ömri hemmeleriň pikir edişi ýaly uzyn däl. Şeýle adaty ömür, takmynan 140 million ýyllap ýer ýüzünde höküm sürýän dinozawrlara Mezozoý döwrüniň hökümdary bolmaga nädip rugsat berdi? Munuň üçin paleontologlar tarapyndan has köp gözleg gerek.
Kawah dinozawryň resmi web sahypasy:www.kawahdinosaur.com
Iş wagty: Noýabr-23-2023