“Patyşa burny?”. Ine, ýaňy-ýakynda açylan “Rhinorex condrupus” atly ylmy ady bolan hadrosaur. Takmynan 75 million ýyl ozal Giç bogazyň ösümliklerine göz aýlady.
Beýleki hadrosaurlardan tapawutlylykda, Rhinorex-iň kellesinde süňk ýa-da etli gabyk ýokdy. Muňa derek ullakan burun oýnady. Mundan başga-da, beýleki hadrosaurlar ýaly gaýanyň daşynda däl-de, eýsem Brigam Universityaş Uniwersitetinde arka otagdaky tekjede tapyldy.
Onýyllyklaryň dowamynda dinozawr galyndy awçylary öz işlerini seçip, belgi we käwagt dinamit bilen ýerine ýetirýärdiler. Süňkleri gözläp, her tomus tonna gaýalary ýaryp, partladylar. Uniwersitet barlaghanalary we tebigy taryh muzeýleri bölekleýin ýa-da doly dinozawr süňkleri bilen dolduryldy. Galyndylaryň ep-esli bölegi sandyklarda we gips galyndylarynda saklanýar. Olara öz hekaýalaryny gürrüň bermäge mümkinçilik berilmedi.
Bu ýagdaý indi üýtgedi. Käbir paleontologlar dinozawr ylmyny ikinji galkynyş döwrüni başdan geçirýärler. Diýjek bolýan zady, dinozawrlaryň durmuşy we döwürleri barada has çuňňur düşünmek üçin täze çemeleşmeler edilýär.
Şol täze çemeleşmeleriň biri, Rhinorex-de bolşy ýaly, eýýäm tapylan zatlara göz aýlamakdyr.
1990-njy ýyllarda Brigam Universityaş Uniwersitetinde Rhinorex-iň galyndylary goýuldy. Şol döwürde paleontologlar hadrosaur magistral süňklerinden tapylan deriniň täsirlerine ünsi jemläp, gazylyp alnan kelleleri üçin gaýalarda az wagt goýupdyrlar. Soňra iki postdoktor gözlegçisi dinozawryň kellesine seretmek kararyna geldi. Iki ýyldan soň Rhinorex tapyldy. Paleontologlar öz işlerine täze yşyk berdiler.
Rhinorex ilkibaşda ahuta ştatynyň Neslen saýty diýlip atlandyrylýan ýerden gazylypdy. Geologlar Neslen saýtynyň gadymy gurşawyny gaty gowy suratlandyrypdyrlar. Bu gadymy deňziň kenar ýakasynda süýji we duzly suwlar garylan estuarin mekanydy. 200öne 200 mil uzaklykda ýerleşýän içerde ýer gaty üýtgeşikdi. Içerde beýleki gazrosaurlar gazyldy. Öňki palenontologlar doly Neslen süňküni gözden geçirmändikleri sebäpli, munuň hem adaty bir hadysasydygyny çaklaýarlar. Bu çaklamanyň netijesinde, ähli kast edilen hadrosaurlaryň içerki we estuariýa baýlyklaryny deň derejede ulanyp biljekdigi barada netijä gelindi. Palenotologlar gaýtadan gözden geçirýänçäler, hakykatdanam Rhinoreksdi.
Rinoreksiň Giç bogaz durmuşynyň täze bir görnüşidigine göz ýetirip, ýere düşen enigma bölegi ýaly. “Patyşa burny” tapmak, dürli ekologiki ýerleri doldurmak üçin hadrosaurlaryň dürli görnüşleriniň uýgunlaşandygyny we ösendigini görkezdi.
Paleontologlar tozanly ammarlardaky galyndylara has ýakyndan göz aýlamak bilen, dinozawr agajynyň täze şahalaryny tapýarlar.
——— Dan Rişden
Iş wagty: Fewral-01-2023