Pterosauria: Men "uçýan dinozawr" däl
Biziň bilişimizçe, gadymy döwürlerde dinozawrlar ýer ýüzüniň hökümdarlary bolupdyr. Şol döwürde şuňa meňzeş haýwanlaryň hemmesiniň dinozawrlar kategoriýasyna girýändigini adaty zat hasaplaýarys. Şeýlelikde, Pterosawriýalar "uçýan dinozawrlara" öwrüldi. Aslynda, Pterosawriýalar dinozawrlar däldi!
Dinozawrlar, pterozawrlardan başga, dik ýöremegi kabul edip bilýän käbir gury ýer süýrenijilerini aňladýar. Pterozawrlar diňe uçýan süýrenijilerdir, dinozawrlar bolsa Ornitodiranyň ewolýusiýa şahalaryna degişlidir. Başgaça aýdylanda, pterozawrlar we dinozawrlar "doganlar" ýalydyr. Olar ýakyn garyndaşlardyr we bir döwürde ýaşan iki ewolýusiýa ugrydyr we olaryň iň soňky ata-babasy Ornithischiosaurus diýlip atlandyrylýar.
Ganatlaryň ösüşi
Ýerde dinozawrlar, asmanda bolsa pterozawrlar höküm sürüpdi. Olar bir maşgala, näme üçin biri asmanda, beýlekisi bolsa ýerde?
Hytaýyň Lýaoning welaýatynyň günbatarynda pterozawriýa ýumurtgasy tapyldy, ol ezilipdi, ýöne döwülme alamatlary ýokdy. Içerki embrionlaryň ganat membranalarynyň gowy ösendigi, bu bolsa pterozawriýalaryň doglandan gysga wagt soň uçup bilýändigini aňladýar.
Köp bilermenleriň geçiren barlaglary iň irki pterozawriýalaryň Skleromohlus ýaly kiçi, mör-möjek iýýän, uzyn aýakly gury ýer ylgawçylaryndan dörändigini görkezdi, olaryň yzky aýaklarynda bedenine ýa-da guýrugyna çenli uzalýan membranalary bardy. Belki, ýaşamak we ýyrtyjylyk zerurlygy sebäpli, olaryň derisi ulalyp, kem-kemden ganatlara meňzeş görnüşe öwrüldi. Şonuň üçin olar ýokaryk iterilip, kem-kemden uçýan süýrenijilere öwrülip bildiler.
Galyndylar ilki bu kiçijikleriň diňe kiçi bolmandygyny, eýsem ganatlardaky süňk gurluşynyň hem aýdyň däldigini görkezýär. Emma olar haýal-haýal asmana tarap ösdi we has uly ganatly, gysga guýrukly uçýan Pterosauriýa kem-kemden "gnomlaryň" ornuny tutdy we ahyrsoňy howa agalygyna öwrüldi.
2001-nji ýylda Germaniýada pterozawriýa galyndylary tapyldy. Galyndynyň ganatlary bölekleýin saklanyp galdy. Alymlar ony ultramelewşe şöhle bilen şöhlelendirdiler we onuň ganatlarynyň gan damarlary, myşsalary we uzyn süýümleri bolan deri örtügidigini anykladylar. Süýümler ganatlary goldap bilýär we deri örtügini berk çekip ýa-da ýelpiji ýaly büküp bolýar. 2018-nji ýylda Hytaýda tapylan iki pterozawriýa galyndylary olaryň hem ilkinji tüýleriniň bardygyny görkezdi, ýöne guşlaryň tüýlerinden tapawutlylykda, olaryň tüýleri has kiçi we tüýli bolup, beden temperaturasyny saklamak üçin ulanylyp bilner.
Uçmak kyn
Bilýärsiňizmi? Tapylan galyndylaryň arasynda uly pterozawriýalaryň ganatlarynyň giňligi 10 metre giňelip bilýär. Şonuň üçin käbir bilermenler iki ganaty bolsa-da, käbir uly pterozawriýalaryň guşlar ýaly uzak we uzak aralyklara uçup bilmejekdigine ynanýarlar we käbir adamlar hatda olaryň hiç haçan uçup bilmejekdigini hem pikir edýärler! Sebäbi olar örän agyr!
Şeýle-de bolsa, pterozauriýalaryň uçuş usuly henizem anyk däl. Käbir alymlar, belki-de, pterozauriýalaryň guşlar ýaly pyýada uçmadygyny, ýöne ganatlarynyň özbaşdak ösüp, özboluşly aerodinamik gurluş emele getirendigini çaklaýarlar. Uly pterozauriýalaryň ýerden çykmak üçin güýçli aýaklary gerek bolsa-da, galyň süňkleri olary gaty agyr edýärdi. Tizden olar bir ýoluny tapdylar! Pterozawriýalaryň ganat süňkleri inçe diwarly boş turbalara öwrüldi, bu bolsa olaryň üstünlikli "horlanmagyna", has çeýe we ýeňil bolmagyna we has aňsat uçup bilmegine mümkinçilik berdi.
Beýlekiler pterozawriýalaryň diňe uçup bilmän, eýsem deňizleriň, kölleriň we derýalaryň ýüzünden balyk tutmak üçin bürgüt ýaly aşak uçup bilýändigini aýdýarlar. Uçuş pterozawriýalara uzak aralyklara syýahat etmäge, ýyrtyjylardan gaçmaga we täze ýaşaýyş ýerlerini döretmäge mümkinçilik berdi.
Kawah dinozawryň resmi web sahypasy:www.kawahdinosaur.com
Ýerleşdirilen wagty: 2019-njy ýylyň 18-nji noýabry